Meer informatie

Dit kunstwerk hangt in 1995 in Johannesburg. De Nederlandse kunstenaar Mirjam de Zeeuw is de maker van het werk. Het zijn foto’s van keukens in de miljoenenstad Johannesburg. Daar vindt de biënnale van Zuid-Afrika in 1995 plaats. Dit evenement heet officieel Africus Johannes Biënnale. Die naam heeft een tegenstelling in zich. Aan de ene kant wijst Africus naar de nieuwe mens van na het koloniale tijdperk. Aan de andere kant wordt er met die naam gebruik gemaakt van het Latijn, de dode taal uit de Europese geschiedenis. Mirjam wordt door het Stedelijk Museum in Amsterdam naar Johannesburg gestuurd om Nederland te vertegenwoordigen bij deze biënnale.

Het kookproject van Mirjam krijgt eerst de naam Installatie 31. Vervolgens wordt het resultaat, zoals het hier voor je hangt, Exchange genoemd. Dat is het Engelse woord voor uitwisseling.

Afrika is na Azië het grootste continent van de wereld. Een vijfde van de landoppervlakte van de wereld is Afrika. Er wonen meer dan 800 miljoen mensen. Dat is ongeveer een zevende deel van de wereldbevolking. Het continent heeft veel regenwouden, woestijnen en grasland.

Zwart-wit beelden zijn heel anders dan beelden in kleur. Niet mooier of lelijker, spannender of saaier. Dat is iets waar de meningen over verschillen. Ze zijn anders, dat kan iedereen wel zien. Probeer je eens in te denken welke kleuren er op deze foto’s te zien zijn. De lichte tinten kunnen wit zijn, maar ook lichte kleuren, zoals geel of grijs. Dat weet je nooit zeker bij zwart-wit foto’s. Stel je eens voor hoe deze fotoserie eruit zou zien als ze in kleur was.

Van de 540 kunstenaars uit 60 landen die meedoen op Africus Johannes Biënnale komt een derde deel uit Afrika. Er is veel gedaan om zoveel mogelijk Afrikaanse landen mee te laten doen. Daarmee wordt geprobeerd om Johannesburg een podium te laten zijn voor de kunst uit het Afrikaanse continent.

Niet alleen Nederlanders willen graag Zuid-Afrika besturen. Ook de Britten vinden het een aantrekkelijk land. Ze willen graag de macht. Er ontstaat oorlog, de Boerenoorlog. Van 1899 tot 1902 voeren de Afrikaners (de Nederlandse kolonisten) oorlog met de Britten. De Boerenoorlog duurt van 1899 tot 1902. Er sneuvelen 6000 Afrikaners en 22.000 Britten. Uiteindelijk winnen de Britten deze oorlog.

Politiek
In 1948 wordt de apartheid wettelijk vastgesteld. Een ander woord voor apartheid is rassenscheiding. De blanken en zwarten krijgen aparte scholen, aparte winkels, enzovoorts.
Niet alleen in Zuid-Afrika, ook in Namibië bestond apartheid. Bordjes met only whites stonden op allerlei plekken. Zij maakte de apartheid zichtbaar.

Vrijheidsstrijder
De zwarte bevolking werd onderdrukt door de Britten en Afrikaners. Nelson Mandela kwam hiertegen in opstand, werd opgepakt door de regering en gevangen gezet. Hij zat bijna 30 jaar vast. In 1990 kwam Nelson vrij, het jaar dat de apartheid werd afgeschaft. In dat jaar werd Nelson gekozen tot president van Zuid-Afrika. Toen de Biënnale van Johannesburg plaatsvond, was Nelson nog steeds president van Zuid-Afrika.

Mirjam komt via de Johannesburg Art Foundation bij de lokale bevolking terecht. Zij bemiddelen tussen kunstenaars en de plaatselijke bevolking. Er wordt voor Mirjam gekookt in zeer verschillende keukens.

Mirjam gebruikt een analoge fotorol voor deze fotoserie. KODAK 5054TMZ ISO 3200, black and white and grainy, om precies te zijn. Zwart-wit korrelig, betekent dat. Dat kun je goed zien als je naar de foto’s kijkt. Deze fotorol heeft een hoog ASA getal omdat de lichtomstandigheden nogal donker waren. Als Mirjam kleur gebruikt in plaats van zwart-wit moet het een doel hebben in het beeld, vindt ze. Het moet ergens op slaan. Of het moet net als de schoonheid in een afbeelding een resultaat zijn van een handeling.
Het gebruik van zwart-wit fotografie in haar werk heeft te maken met de ruimte. Of het idee om iets op een bepaalde manier in beeld te brengen.
‘Een beeld dat is ontdaan van kleur laat een keuze zien die de maker gemaakt heeft. Die keuze is van tevoren gemaakt op basis van inhoudelijke overwegingen. Die keuzes in combinatie met de tijdloze sfeer van het beeld dat wordt opgeroepen, de politieke achtergrond, de plaatsing in de tijd en wijzen naar een geschiedenis. Of de geschiedenis van de fotografie,’ zegt Mirjam. Het kleurvlak daarentegen zegt iets over de situatie waarin de afbeeldingen zijn gefotografeerd.

Er is maar 1 gerecht dat Mirjam zelf kan maken: wentelteefjes. Ze is daar verzot op. Op de vraag wie er dan kookt zegt ze lachend: ‘Ja, Hans.’ Hans is haar man.

Als Mirjam haar werk ophangt op de Biënnale van Johannesburg, komen de mensen kijken bij wie ze heeft gefotografeerd. Mirjam fotografeert verschillende keukens in huizen van allerlei mensen. Zwart en wit, arm en rijk. Ineens verhouden de mensen zich tot elkaar. Mensen die normaal gesproken nooit bij elkaar in de keuken komen. Door al die leefsituaties vast te leggen en bij elkaar op te hangen, verenigt ze mensen.

Mirjam koopt bij Dirk van den Broek verschillende cadeaus voor de mensen waar ze te gast is. Olijven, rode wijn en kaarsen. Dat blijkt niet zo’n goede cadeaukeuze: ze hebben daar niets aan. Het zijn typisch Europese producten die in Afrika niet echt gebruikt worden.
Iets later koopt Mirjam producten op een lokale markt. Een grote kip en een badlaken. Ze geeft de mensen 40 rand, zodat het gastgezin daar zelf iets van kunnen kopen.

In Nederland loopt Mirjam altijd rond met een baret, dat vindt ze leuk. Zoals een echte Parisienne, een inwoonster van Parijs. De meeste baretten die ze draagt komen van de Bijenkorf. Als Mirjam in 1995 in Johannesburg is, ontdekt ze dat ze haar baret is vergeten. Daarom koopt ze een baret op een plaatselijke markt. De lokale bevolking lacht haar uit. Ze vinden het maar vreemd dat een blanke vrouw uit Europa net zo’n pet draagt als zijzelf.

Mirjam heeft een atelier in een oud gebouw dat vroeger een school was. Het atelier is gevestigd in de Indische buurt in Amsterdam, niet ver van station Amsterdam Muiderpoort. Mirjam draagt een schilderschort als het LAM op bezoek komt. In haar atelier staan een paar kasten die uitpuilen van de boeken. Die gaan over haar eigen kunst en de kunstwerken van anderen.

Mirjam vond de biënnale fantastisch. ‘Iedereen verbroederde met elkaar, alle kunstenaars,’ zegt ze ruim 20 jaar later. Zuid-Afrika was door de apartheid jaren geboycot en ineens was er contact. David Bowie was er ook, dat gonsde door de stad. Ze heeft hem zelf niet gezien.
‘Er was een geweldige energie. Afrika is in mijn bloed gaan zitten. Het is een overweldigende energie die niet uit te leggen valt’ vertelt Mirjam.

Als Mirjam vertelt over Zuid-Afrika gaat ze stralen. Je kan bijna zelf voelen hoe ze in 1995 in Johannesburg rondloopt als ze erover begint te vertellen. Uit alles blijkt dat Zuid-Afrika voor Mirjam aanvoelt als een warmbloedig land.
‘Het is een verbazingwekkende ervaring om in Johannesburg rond te lopen,’ vertelt ze. ‘Ik kreeg een andere naam: Thandeka. Dat betekent lovable: lief, beminnelijk.’ De naam Thandeka komt uit het Zoeloe, de taal van de Zoeloe’s. De taal wordt gesproken door ongeveer 12 miljoen mensen. Het Zoeloe is sinds het eind van de apartheid een van de elf officiële talen die in Zuid-Afrika wordt gesproken.

De arme inwoners van townships (woonoorden met primitieve huizen) bewaren hun nette kleren in een kist, zodat ze niet vies worden of kreuken. In die kleren gaan ze naar de kerk.

'Peuselhappie' is het Zuid-Afrikaanse woord voor snack. Een hapje om op te peuzelen. Er zijn nog veel meer woorden die je misschien mooi, vreemd of bijzonder vindt. Of je schiet ervan in de lach. Een citroen is 'suurlemoen'. 'Pynappel' is ananas, dat lijkt op het Engelse pineapple. 'Mengeldrankie' is cocktail. 'Grondboontjiebotter' is een broodje pindakaas. Een 'spookasem' is een suikerspin. 'Toebroodjie' is een broodje kaas. 'Kersie op koek' zijn kersen op taart.
Misschien wel het allerleukste woord is het Zuid-Afrikaanse woord voor milkshake: 'melkskommel'.

Op 6 april 1652 is een groep Nederlandse kolonisten op weg naar India. Om eten voor aan boord in de slaan maken ze een tussenstop in Zuid-Afrika. De Nederlanders vinden Zuid-Afrika zo aantrekkelijk dat ze niet meer naar India varen, maar in Zuid-Afrika blijven. Ze koloniseren Zuid-Afrika. Hoewel ze minder dan een kwart van de bevolking vormen, vinden de Nederlanders zichzelf de oorspronkelijke bewoners.

Marlène Dumas is een beroemde Zuid-Afrikaanse kunstenares die vooral bekend is door haar portretten. Behalve Mirjam wordt ook Marlène Dumas naar Zuid-Afrika gestuurd. Ook Marlène vertegenwoordigt Nederland tijdens Africus Johannes Biënnale in 1995. Dat is om meerdere redenen bijzonder. Marlène was Mirjams docent op de kunstacademie. Daardoor kenden ze elkaar al. Ineens staan ze weer oog in oog: oud-docent en oud-student.
Marlène is geboren en getogen in Zuid-Afrika, het is haar land. Voor de Africus Johannes Biënnale reist ze af naar Zuid-Afrika. Dat is voor het eerst sinds 1976. Ze was, met andere woorden, voor het eerst sinds jaren terug in haar vaderland. In 1989 doet Marlène de uitspraak: ‘Ik ben een kunstenaar die tweedehands beelden en emoties uit de eerste hand gebruikt.'

In 1990 woont Mirjam een tijd in New York. Ze doet daar een kunstproject dat gebaseerd is op de glasnegatieven van haar oma. Mirjam maakt de voorstellingen op de glasnegatieven van haar oma na met mensen die ze in de Amerikaanse stad tegenkomt. Een moderne vertaling van het oude plaatje, maar dan met onbekende mensen. Nu zou het moeilijk zijn om zo’n idee te realiseren, in verband met de strenge wetten rondom privacy. In die tijd niet, iedereen werkt mee. In 1990 is New York nog een erg gevaarlijke stad. Als blonde vrouw voelt ze zich kwetsbaar. Daarom bedekt ze haar hoofd met een zonnebril en een capuchon. Als ze in Johannesburg is realiseert Mirjam zich dat ze als vrouw alleen gevaar loopt. En dat ze daarop al een beetje is voorbereid omdat ze ook al een tijd in New York heeft gewoond, een paar jaar ervoor.

Bekend werk van Mirjam is een serie foto’s van bruidsjurken. Mirjam wil in de jaren ‘90 zo ontzettend graag trouwen, dat ze er bijna bezeten van raakt. Ze fotografeert witte bruidsjurken in allerlei soorten en maten, tegen een zwarte achtergrond. De jurken worden duidelijk gedragen, terwijl er geen mens te zien is. Mirjam legt de jurken vast terwijl zij ze draagt. Daarna retoucheert Mirjam zichzelf zorgvuldig uit de foto’s weg. Dat maakt de fotoserie een beetje spooky. Alsof er zielen van kant en tule in een oneindige ruimte zweven.

Mirjam wil haar hele leven al schilderen. Daar is ze haar hele leven al naar onderweg: naar het moment dat ze schildert.